MAŁKOWSKI Andrzej Juliusz (1888-1919), założyciel harcerstwa polskiego, członek Naczelnej Komendy Skautowej we Lwowie (1911) i Związkowego Naczelnictwa Skautowego (1911-1912), założyciel i redaktor „Skauta” (1911-1912).
Andrzej Juliusz Małkowski urodził się 31 października 1888 r. w Trębkach k. Kutna w rodzinie ziemiańskiej o tradycjach patriotycznych i żołnierskich. Znaczną część majątku Małkowskich skonfiskowano za udział ojca Andrzeja w powstaniu styczniowym, a jego samego przez wiele lat więziono. Był synem Konstantego Rudolfa (ok. 1848-1905) i Heleny z Zachertów (ur. 1868 r., prowadzącej tajne komplety na wsi). Dziad stryjeczny Konstanty Małkowski (1816-1905) był prawnikiem, senatorem zasłużonym przy kodyfikacji prawa Królestwa Polskiego oraz znawcą literatury staropolskiej, dziad macierzysty Adolf Zachert uczestnikiem powstania styczniowego. Miał młodsze rodzeństwo dwóch braci: Kazimierza Konstantego (1890-1920, mjr., żołnierza II Brygady Leg., poległego w wojnie polsko-sowieckiej) i Mariusza (1892-1917, chorążego artylerii Legionów, poległego w czasie walk) oraz siostrę Jadwigę Konstancję (ur. ok. 1887 r., zamordowaną przez Niemców w Warszawie za ukrywanie Żydów). Małkowski od ok. 1898 r. uczęszczał do prywatnego gimnazjum Edwarda Rontalera w Warszawie, a następnie w roku 1901/2 do III klasy Wyższej Szkoły Realnej w Tarnowie, wreszcie w latach 1902-1905 do I Wyższej Szkoły Realnej w Krakowie, gdzie ukończył klasy IV i V. Jesienią 1904 r. był współzałożycielem abstynenckiej organizacji „Młodzież”. Jako uczeń VI klasy przerwał naukę, dostał się do Królestwa i w Warszawie na terenie szkoły Rontalera był czynny w organizacji strajku szkolnego. Zagrożony aresztowaniem wrócił do Krakowa, skąd wyjechał do Lwowa, gdzie w 1906 r. kontynuował naukę w VI i VII klasie II Szkoły Realnej, uzyskując tam w czerwcu 1907 r. świadectwo dojrzałości. W tamtejszej „Czytelni Uczniów” wygłaszał referaty na tematy literackie i organizował okolicznościowe obchody z okazji rocznic narodowych. Prowadził także propagandę abstynencji, był aktywnym działaczem stowarzyszenia abstynenckiego „Młodzież” (później Związki Nadziei), wchodzącego w skład federacji „Eleuteria” („Wyzwolenie”). W październiku 1908 r. podjął studia na Wydziale Budowy Maszyn Politechniki Lwowskiej, które kontynuował przez okres dwóch lat. Równocześnie uczestniczył w różnych wykładach na Uniwersytecie Jana Kazimierza, na który przeniósł się w 1910 r. Brał udział w wielu działaniach społecznych. W latach 1908-1910 był przewodniczącym „Eleuterii Akademickiej”, a od 1909 r. członkiem zarządu głównego „Eleuterii”, był także instruktorem towarzystwa gimnastycznego „Sokół”. Od marca 1909 był członkiem, a później instruktorem „Zarzewia”, Organizacji Armii Polskiej i Polskich Drużyn Strzeleckich. Interesował się życiem politycznym, bywał na zebraniach endeckiej „Czytelni Akademickiej”, ale także jednego z lwowskich kół Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego.
Był to okres, kiedy do Lwowa dotarły pierwsze wiadomości o angielskim skautingu, m.in. za pośrednictwem Edmunda Naganowskiego, który dostarczył także kierownictwu „Sokoła” i „Zarzewia” podręcznik gen. R. Baden-Powella Scouting for Boys. Książkę tę przekazano Małkowskiemu do przetłumaczenia. Nie były to pierwsze wiadomości, jakie miał na temat skautingu, bowiem już latem 1910 r. zorganizował przy III gnieździe lwowskiego „Sokoła” próbną drużynę złożoną z chłopców głównie ze środowiska robotniczego. Jednak dopiero w trakcie tłumaczenia książki Baden-Powella Małkowski stał się entuzjastą i propagatorem idei i metody skautowej w Polsce. Jako członek kadry „Sokoła” przekonał kierownictwo tej organizacji do podjęcia organizacji skautingu. Zbiegło się to z dążeniami władz austriackich do wprowadzenia w szkołach szkolenia wojskowego, co skłoniło władze „Sokoła” do sfinalizowania prowadzonych na ten temat rozmów z „Zarzewiem”. 26 II 1911 r. grono nauczycielskie „Sokoła”, złożone w dużej części z zarzewiaków, uchwaliło podjęcie prac nad zakładaniem drużyn skautowych w ramach działalności i pod opieką „Sokoła”, uchwała ta została zatwierdzona Przewodnictwo Związku Sokolego. 20 III tegoż roku rozpoczął się we Lwowie pierwszy 6-tygodniowy kurs skautowy dla 200 uczestników prowadzony przez Małkowskiego. 21 V 1911 r. rozwiązano istniejące dotychczas Drużyny Młodzieży Sokolej we Lwowie, przekształcając je w drużyny skautowe, a Komendę Drużyn w Komendę Skautową, w składzie której znalazł się również Małkowski jako Komendant Skautów. W maju 1911 r. ukazała się jego książka Scouting jako system wychowania młodzieży (Lwów 1911, nakł. 1500 egz.), stanowiąca adaptację na grunt polski książki Baden-Powella. Część nakładu (300 egz.), przeznaczoną do przeniesienia przez granicę do innych zaborów, wydrukowano na cienkim papierze. Małkowski ideologię i metody stosowane w istniejących wówczas organizacjach młodzieżowych – „Eleusis”, „Wyzwoleniu”, „Zarzewiu” czy „Sokole” oceniał jako jednostronne, skauting natomiast uznał za syntezę wszystkich tych idei. Widział w nim nowy styl życia, mający odrodzić polską młodzież przez rozwój charakteru, poprawę zdrowia i skierować jej myśl ku odrodzeniu narodowemu i pracy na rzecz odzyskania niepodległości.
Latem w czasie odbywającego się pierwszego wakacyjnego kursu skautowego w Skolem prowadził zajęcia na podstawie swojego podręcznika. W październiku tego roku rozpoczął wydawanie dwutygodnika „Skaut”, którego łamy sam początkowo w większości wypełniał. Pismo to dobrze redagowane osiągnęło niebawem znaczny sukces wydawniczy, osiągając nakład 6000 egz., z których część również była drukowana na cienkim papierze. Publikowane na jego łamach korespondencje potwierdzają szybki rozwój ruchu. Równocześnie prowadził biuro skautowe ulokowane przy lwowskim gnieździe „Sokoła-Macierzy”. W listopadzie i grudniu odwiedził szereg większych miast Małopolski, gdzie wygłaszał odczyty, wydawał instrukcje, zakładał drużyny i przeprowadzał ćwiczenia i egzaminy skautowe. Grunt był już na tyle przygotowany, że właściwie samą swoją obecnością dawał początek ruchowi skautowemu w odwiedzanych miejscowościach. Poważne znaczenie miał też fakt, że jesienią tajne Oddziały Ćwiczebne Organizacji Armii Polskiej zostały przekształcone w drużyny skautowe. Z końcem roku również stowarzyszenie „Młodzież” (dawniej noszące nazwę Związki Nadziei) podjęło decyzję o samorozwiązaniu, kierując swoich członków do skautingu. Pod koniec roku Małkowski odwiedził także Warszawę. Na początku marca 1912 r. ogłoszone wcześniej prawo skautowe zostało uzupełnione o wymóg abstynencji, zakazujący picia alkoholu i palenia tytoniu, do czego w znacznym stopniu swoją bezkompromisową postawą przyczynił się Małkowski. W marcu tegoż roku z ramienia sokolich władz skautowych wyjechał na trzy miesiące do Anglii w celu zapoznania się na miejscu z angielskim skautingiem. Nawiązał tam szereg kontaktów, czego wynikiem było zaproszenie reprezentacji Polski na III Wszechbrytyjski Zlot Skautowy do Birmingham. Wracając z Londynu wstąpił do Pragi, gdzie zachęcił prof. Antoniego Svojsika do zawiązania czeskiego skautingu. Tymczasem podczas nieobecności Małkowskiego we Lwowie w kierownictwie skautingu polskiego, spontanicznie rozwijającego się pod kierunkiem „Sokoła”, doszły do głosu tendencje zachowawcze. Obawiano się o zbyt silne wpływy niepodległościowe, natomiast Małkowskiemu zarzucano nadmierne trzymanie się wzorów angielskich. Po powrocie z Anglii został odsunięty od udziału w pracach kierownictwa skautingu i redakcji „Skauta”, nie doszło także do wydania książki, przygotowywanej przez niego w czasie pobytu w Anglii.
W sierpniu 1912 r. Małkowski wziął udział w organizacji w Żółkowie k. Jasła kursu instruktorskiego, tzw. sejmu eleuzyńskiego, w czasie którego wygłosił szereg referatów o skautingu i prowadził ćwiczenia skautowe. W tym samym czasie przy jego nieobecności odbywał się kurs skautowy w Skolem, zorganizowany przez Związkowe Naczelnictwo Skautowe, w którym uczestniczyli przedstawiciele z wszystkich trzech zaborów. Zorganizował niezarejestrowaną przez władze skautowe drużynę złożoną z ubogiej i zaniedbanej wychowawczo młodzieży. W następnym roku był głównym organizatorem wyprawy reprezentacji polskiej na III Wszechbrytyjski Zlot Skautowy, w którym wzięło udział 42 skautów i 11 instruktorów ze wszystkich trzech zaborów. Reprezentacja występowała jako wspólna ekipa narodowa, a nad jej obozem, mimo protestów przedstawicieli państw zaborczych, powiewała polska flaga. Małkowski, mimo że oficjalnie pełnił jedynie funkcję sekretarza tej wyprawy, był faktycznie jej kierownikiem. W czasie zlotu otrzymał od Baden-Powella, podobnie jak i inni założyciele organizacji narodowych, skautowy medal „For Merit”. Po zlocie opublikował książkę Jak skauci pracują (Kraków 1914), przynoszącą obok informacji o zlocie szereg wiadomości o skautingu angielskim i polskim.
Jeszcze przed zlotem przeniósł się do Zakopanego, gdzie podjął pracę jako kontraktowy nauczyciel gimnazjum, ucząc języka angielskiego i gimnastyki. Wspólnie z żoną Olgą, wcześniej organizatorką skautingu żeńskiego we Lwowie, opracował i wydał bezimiennie broszurę Polskie skautki. Zarys organizacyjny (Lwów 1913). Objął również funkcję drużynowego I Zakopiańskiej Drużyny Harcerzy im. ks. J. Poniatowskiego, którą rozbudował do 240 członków, tworząc jedno z czołowych środowisk skautowych na ziemiach polskich. Do drużyny tej należał m.in. Adam Żeromski, syn pisarza Stefana Żeromskiego. W marcu 1914 r. założył w Zakopanem Komitet Skautowy, do którego należeli m.in. Oktawia Żeromska i dr Tadeusz Mischke. Jego członkowie nie tylko wspierali ruch skautowy, ale również zobowiązywali się, że będą się starali stosować w swoim życiu zasady skautowe. W czerwcu tego roku Małkowski wydał broszurę pt. I. Skautostwo pod względem wychowawczym i narodowym. II Komitet skautowy w Zakopanem (Zakopane 1914). Na przełomie 1913/14 r. prowadził kurs drużynowych żeńskich w Kuźnicach, w którym wzięły udział m.in. nauczycielki krakowskie, później kurs drużynowych w Krakowie, a latem dwa obozy: stały na polanie Hurkotne w Tatrach oraz wędrowny w Pieniny. W Zakopiańskiej Szkole Przemysłu Drzewnego zorganizował warsztaty harcerskie stolarski i rymarski, w których skauci szyli plecaki i chlebaki, wyrabiali paski, sprzęt sportowy i skautowy, a po wybuchu wojny plecaki, pasy do karabinów i ładownice dla legionistów.
W chwili wybuchu wojny wraz z grupą najstarszych skautów zgłosił się do Legionów Polskich. Brał udział w pierwszych działaniach, wykonując zadania z zakresu wywiadu na przedpolu wojsk. Wysłany przez J. Piłsudskiego z misją do R. Dmowskiego, przedarł się przez fronty do Warszawy. Później prowadził w Suchedniowie werbunek, organizował w Piotrkowie POW, wreszcie trafił na front, gdzie od końca listopada dowodził plutonem w 2 pułku I Brygady Legionów. W przeddzień bitwy pod Łowczówkiem zachorował na tyfus. Znalazł się w szpitalu w Zakopanem, a po wyzdrowieniu, otrzymawszy zwolnienie z Legionów, z ochotników rozwiązanego Legionu Wschodniego i starszych skautów chciał stworzyć zalążek niepodległej Polski, Rzeczpospolitą Podhalańską. Miały to sprawić zorganizowane w Tatrach punkty oporu, które powstrzymałyby posuwanie się nieprzyjacielskich wojsk, zajmujących w tym czasie niemal całą Małopolskę. Gromadzona w grotach tatrzańskich broń została wykryta i Małkowski zagrożony aresztowaniem 25 II 1915 r. wraz z żoną w pośpiechu opuścił Zakopane. Przez kilka miesięcy przebywał w Wiedniu, następnie w Szwajcarii, Paryżu i wreszcie Anglii, gdzie starał się o przyjęcie do wojska najpierw francuskiego, a później angielskiego, ale otrzymał odmowę mimo poparcia jego starań w Anglii przez gen. R. Baden-Powella. Na zaproszenie Polonii amerykańskiej wyjechał do Stanów Zjednoczonych, aby organizować polski skauting. Znalazł się tam we wrześniu październiku 1915 r. i jako Skautmistrz Naczelny Związku Sokołów Polskich w Ameryce zaczął rozbudowywać skauting i zakładać polskie drużyny skautowe. W tymże roku wydał broszurę O wychowanie skautowe (Chicago 1915), a w następnym Pierwsze kroki w skautostwie, Jak tanio i zgrabnie umundurować drużynę, Musztra skautowa i Regulamin wewnętrzny polskich drużyn skautowych Związku Sokołów Polskich w Ameryce (wszystkie –Pittsburgh 1916). Równocześnie rozpoczął potajemnie, z uwagi na neutralne wówczas jeszcze stanowisko Stanów Zjednoczonych, organizowanie oddziałów ochotniczych do walki z Niemcami („Żołnierze Białego Orła”). Miały być one przerzucone do Kanady i stamtąd na front europejski. Plany te przedwcześnie ujawnione i ogłoszone w prasie nie powiodły się, jednak na podstawach organizacji Małkowskiego powstał pół roku później kilkunastotysięczny Legion Amerykański. Małkowski z nieliczną grupą przedostał się w grudniu 1916 r. do Kanady i wstąpił do wojska. Służył w pułku lekkiej konnicy „Canadian Mounted Rifles” w Hamilton, skąd został skierowany do szkoły oficerskiej w Toronto, którą po trzech miesiącach w kwietniu 1917 r. ukończył z pierwszą lokatą, otrzymując stopień oficerski „lieutnanta”. Wrócił do pułku, później zaś przerzucony do Anglii, a stąd do Francji, służył w „Canadian Railway Corps”, oddziałach wojsk technicznych budujących i naprawiających linie kolejowe. Był m.in. pod St. Quentin, wykazując wielką odwagę. Otrzymał oddział złożony w części z kryminalistów, który, wykorzystując swoje zdolności organizacyjne i umiejętność kierowania ludźmi, przekształcił w doborową jednostkę.
W listopadzie 1918 r. po długich, usilnych staraniach uzyskał zwolnienie z wojsk kanadyjskich i został przeniesiony do formującej się we Francji Armii Polskiej gen. J. Hallera, otrzymując stopień porucznika. Po kapitulacji Niemiec i wybuchu powstania wielkopolskiego otrzymał od gen. Hallera polecenie udania się wraz z por. Jerzym Rudlickim do Odessy, gdzie odradzały się rozbite przez Niemców w maju 1918 r. cztery Polskie Korpusy. Akcja Małkowskiego i Rudlickiego miała zapobiec mieszaniu się Polaków w wewnętrzne sprawy rosyjskie i przyczynić się do szybkiej ewakuacji Polaków do Ojczyzny. Na początku tej podróży, około północy z 15 na 16 stycznia 1919 r. statek „Chaouia”, którym płynął z Marsylii, natknął się na zabłąkaną minę i zatonął koło Messyny. Spośród ponad 700 pasażerów uratowało się tylko kilkanaście osób, wśród których Małkowskiego nie było. Podobno oddał komuś swój pas ratunkowy.
Został odznaczony brytyjskimi medalami „Za wojnę 1914-1918” i „Za Wielką Wojnę za Cywilizację 1914-1919”, Krzyżem Niepodległości (pośmiertnie – 31 XII 1930), Medalem Pamiątkowym „Za Wojnę 1918-1921” (pośmiertnie) oraz skautowym angielskim złotym medalem „Za Zasługę” (6 VII 1913). Pośmiertnie otrzymał tytuł Honorowego Harcerza Rzeczypospolitej (3 VII 1921).
19 VI 1913 r. w Zakopanem zawarł związek małżeński z Olgą Drahonowską (1888-1979, nauczycielką, pierwszą drużynową żeńskiej drużyny i komendantką skautek w Polsce). Miał syna Lutyka Andrzeja (1915-1991, w latach 1943-46 żołnierza 3. Dywizji Strzelców Karpackich II Korpusu, uczestnika bitwy o Monte Cassino, po wojnie zamieszkałego w Anglii).
Janusz Wojtyczka
Harcerski Słownik Biograficzny tom. I
